ਇੱਕ ਬੰਦੇ 'ਚ ਹੁੰਦੇ ਨੇ . . .

ਅਮਰਜੀਤ ਢਿੱਲੋਂ
ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖਨਾ, ਉਹਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਦੇਖਨਾ, ਇੱਕ ਆਦਮੀ 'ਚ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਦਸ ਵੀਹ ਆਦਮੀ'। ਇਹ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸ਼ਾਇਰ ਦਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਪਰ ਹਰ ਇੱਕ ਬੰਦੇ 'ਚ ਸਿਰਫ ਦਸ ਵੀਹ ਬੰਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਗਿਆਨੀ ਆਈਨਸਟਾਈਨ ਨੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਡਾ. ਫਰਾਇਡ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਆਦਮੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹਮਲਾਵਰ ਰੁੱਖ ਹੀ ਕਿਉਂ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ 'ਚ ਡਾ. ਫਰਾਇਡ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿਸ ਜਾਨਵਰ ਤੋਂ ਇਹ (ਆਦਮੀ) ਇਹ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੂੰਖਾਰ ਸੀ। ਉਸ ਜਾਨਵਰ ਵਾਲੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਆਦਮੀ 'ਚ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਹਰ ਵਕਤ ਇਹ ਹੀ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਨਾ ਵੱਧਣ ਦਿਆਂ। ਕਤਲੋ ਗਾਰਦ ਅਗਜ਼ਨੀ ਸੱਭ ਉਸੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਜਾਤਪਾਤ, ਧਰਮ, ਨਸਲ ਆਦਿ ਦੇ ਝਗੜਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਇਸ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। 'ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਈ ਜਨਮ ਭਏ ਕੀਟ ਪਤੰਗਾ'
ਡਾਰਵਿਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕੀਟ ਪਤੰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ।ਪਰ ਕੀ ਉਹ ਸਚਮੁੱਚ ਮਨੁੱਖ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੈ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਬਣ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਉਪਦੇਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਐਡੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਗੰ੍ਰਥ ਨਾ ਲਿਖਣੇ ਪੈਂਦੇ। ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ 'ਰਹਿ ਬਣਕੇ ਬੰਦਿਆ ਬੰਦਾ ਤੂੰ'। ਇਹ ਦਾ ਭਾਵ ਉਹ ਬੰਦਾ ਬਣ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਤੂੰ ਕੁੱਤਾ ਬਣ' ਬੱਸ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦੈ ਕਿ ਬੰਦਾ ਬਣ, ਕੁੱਤਾ ਨਾ ਬਣ। ਬੱਸ ਇਸ ਤਰ•ਾਂ ਕਹਿ ਕੇ ਵਿਚਾਰੇ ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਕੁੱਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਫਾਦਾਰ ਜਾਨਵਰ ਹੈ ਅਤੇ ਬੰਦਾ ਕਦੇ ਵਫਾਦਾਰ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਬੰਦਾ ਵਫਾਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਇਹ ਲਿਖਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਾ ਪੈਂਦੀ 'ਕੋਈ ਲਾਖੋਂ ਮੇਂ ਏਕ ਵਫਾਦਾਰ ਨਿਕਲ ਆਤਾ ਹੈ, ਹਰ ਕਿਸੀ ਮੇਂ ਵਫਾ ਹੋ ਯੇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ' ਜਾਂ 'ਕੁਛ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਰੀਆਂ ਰਹੀ ਹੋਂਗੀ ਯੂੰ ਕੋਈ ਬੇਵਫਾ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ। ਇਹ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਸਿਰਫ ਆਦਮੀ ਦੀ ਹੈ। ਕੁੱਤੇ ਜਾਂ ਪਾਲਤੂ ਜਾਨਵਰ ਨੂੰ ਬੇ-ਵਫਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ।
ਪਿਛੇ ਜਿਹੇ ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਸਮਾਗਮ 'ਚ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣੀ ਸੀ। ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਅਰਥ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ•ਾਂ ਸੀ ਕਿ ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਮੈਂ (ਬੰਦਾ) ਸ਼ੇਰ ਵਾਂਗ ਦਹਾੜਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਦਫਤਰ 'ਚ ਬੌਸ ਸਾਹਮਣੇ ਚੱਡਿਆਂ 'ਚ ਪੂਛ ਲੈ ਕੇ ਕੁੱਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਫਿਰ ਖਰਗੋਸ਼ ਵਾਂਗ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ 'ਚ ਲਿਟ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਹਰ ਸਮੇਂ ਬਾਂਦਰ ਟਪੂਸੀਆਂ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ, ਲੂੰਬੜ ਚਾਲਾਂ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਲੂ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਸਵੇਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਬਗਲਾ ਭਗਤ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਤਰ•ਾਂ ਆਦਮੀ 'ਚ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹਨ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਵੇਲੇ ਕਿਹੜਾ ਜਾਗ ਪਵੇ। ਬਕੌਲ ਸ਼ਾਇਰ “ਹਰ ਬੰਦੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਦਰਿੰਦਾ ਵਸਦਾ ਹੈ, ਜਾਗ ਪਵੇ ਮਜ਼ਹਬ, ਗੋਤਾਂ, ਜ਼ਾਤਾਂ ਤੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ।” ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਇਨ•ਾਂ ਦਰਿੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਹੀ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚਿਆਂ 'ਚ ਹੀ ਦਰਿੰਦਗੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮਨ 'ਚ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਆ ਜਾਵੇ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਰਹੇਗਾ “ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ 'ਚ ਇੱਕ ਮਾਸੂਮ ਜਿਹਾ ਬੱਚਾ, ਵੱਡਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਦੁਨੀਆਂ, ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਹੈ।”